tout ailleurs sont tenus de garder le secret sur peine de feu, sont ici dans l'obligation de les réveler toutes les fois qu'il s'agit d'un cas d'inquisition, quoiqu'ils ne l'avoüent pas, car ce seroit le moyen d'empêcher les gens de se confesser: mais c'est une chose qu'on sçait pourtant bien. Cependant pour en ôter tout soupçon, on demeure quelquefois un an ou deux sans dire mot, après quoi l'Inquisiteur envoye prendre un homme, et lui demande s'il sçait bien pourquoi il l'a fait saisir, alors c'est à lui de se ressouvenir de tout ce qu'il jamais avoir dit; que si malheureusement la memoire ne lui fournit pas, ou que le délit, dont il est coupable, ait été si secret que le seul confesseur en ait eu connoissance, et que se reposant la-dessus il ne veuille pas avoüer c'est fait de cet homme-là, on l'étrangle dans la prison, et puis quelque tems après on dit à ses parens qu'il n'est pas besoin de lui porter manger. Heureux sont ceux qui ne sont point assuejettis à ce joug. Du Mont, nouveau voyage au Levant 158. imprimé en 12° à la Haye, 1695.

475

QUAS minatus es prolixiores literas avide expecto, et si sic ulciscaris silentium meum, quomodo remuneraberis diligentiam? Theologiam tuam tam brevi iterum prodituram gaudeo, pauca in eâ emendanda facile crediderim; quanta quanta addideris, ex eodem erunt.fonte, et augebunt apud lectores pretium. In magnâ æstimatione apud ecclesiæ Anglicana theologos scio. Quid in posterum futurum sit, nescio, audio enim nonnullos Calvinismum amplexuros, et prædestinationem (sic inter illos convenit) palam scriptis propugnaturos. Quot et quales in partes suas pertrahet nova hæc paucorum et adhuc privata societas, nondum conjicere licet. Latent omnia et secreto peraguntur, et si ex auctoribus, quorum nomina mihi amicus quidam secreto in aurem dixit, rem metiri libeat, non credo longe evasurum, nisi aliunde oriatur hoc consilium, aliosque habeat fautores. Si quid ultra privata aliquot inter se colloquia producat, hoc nonnullorum molimen dies indicabit, et tunc quid velint, quo tendant, rectius judicabimus. Sed hæc hactenus. Dolet certe tantam inter nos loci esse intercapedinem: si vicinus essem, haberes me consultorem quotidie ostia tua pulsantem. Pauci admodum sunt, limati judicii homines, quibuscum poteris liberè de speculationibus qui

buscunque, multo minus de rebus religionis disserere. Deest mutua charitas, deest candor, et ut suæ quisque ignorantiæ velum obtendat, non facile dat veniam alienæ. Nec dubia quæcunque licet proponere, nisi paratus venias te totum illis tradere, et in verba jurare, vel censuris onustus hæreticus abire. Non hoc de meipso queror, tanquam aliquid passus ab iniquo amicorum judicio; sed tamen jucundum est in proximo habere, quem de maximis minimisque aperte et audacter consulas. Libri mei de Intellectu Humano secunda editio distrahitur, celerius quam credere possem, nec adhuc invenit dissertatio illa, utcunque heterodoxa, oppugnatorem. Utinam eo esset sermone conscripta, ut tuo uti, de universis eo in opere contentis, judicio liceret. Urgent aliqui versionem, quærit traductorem bibliopola, et sperat brevi repertum iri, nam mihi non vacat. Vix per valetudinem et succrescentia quotidie negotia licuit mihi, nisi lento gradu et intercisis temporibus, tuam perlegere historiam, quanquam legendi voluptas me vix patiebatur ingressum avelli. Bibliopola efflagitat, tamen, ut versionem recensere velim, ut si qua à meo sensu aberraverit corrigam, quod sane vix recusare possum. Sed quid his te tædio prolixioris epistolæ jam fatigatum detineo? Vale, et, ut facis, me ama, Tui amantissimum,

Oates, 26 Oct. 1694.

J. LOCKE.

Joanni Locke Philippus à Limborch, s. P. D.

Vir amplissime,

MAGNA cum voluptate tuas accepi et legi: etsi enim affectum erga me tuum nullatenus fuisse imminutum plene persuasus essem, nihilominus, post tam diuturnum silentium, literas tuas videre non potuit non esse gratissimum. Historiam meam inquisitionis calculo tuo probari, est quod mihi gratulor. Scio judicium tuum esse candidum ac limatissimum. In præconiis vero quæ addis agnosco propensissimum tuum erga me affectum, qui omnia quæ probas vero majora tibi re

præsentavit. Ego veritati litare studui, et tribunal illud ita exhibere, prout ipsi doctores pontificii, imo inquisitores id nobis depingunt. Scio quidem, quando sparsim in ipsorum libris procedendi modus describitur, et fucatis coloribus palliatur, non ita patere ejus injustitiam et fœditatem, quam quando omnia simul inter se connexa nude, sine fuco, omnium oculis exponuntur. Non crediderim quenquam, ne quidem ex acerrimis inquisitionis patronis, me malæ fidei insimulaturum ; et si quis id ausit, statim autorum, quorum nomina margini passim adscripsi, testimoniis redargui poterit. Sed quam dispari fato libri prodeunt? Tu historiam meam dignam judicas, quæ in cujusque gentis linguam vernaculam traducatur. Romæ vero, 19 die Maii, hujus anni, edicto cardinalium, in totâ rep. christianâ inquisitorum generalium, condemnata est, ejusque lectio severissime prohibita, sub pœnis in indice librorum prohibitorum contentis. Decretum hoc, quo et alii libri condemnantur, triduo post, videl. 22 Maii, fuit publicatum et affixum ad valvas basilicæ principis apostolorum, palatii S. Officii, et in acie campi Floræ, ac aliis locis solitis et consuetis urbis. Sed mitiorem sententiam quis ab inquisitione expectet, contra historiam, quæ artes ac crudelitates ipsius, quas occultas omnibusque ignotas esse cupit, à tenebris erutas, palam totius mundi oculis exponit, tribunalque hoc, non sanctitate venerandum, sed injustitiâ, crudelitate, fraudibus, et imposturis execrandum exhibet? Aliter enim, si vere describatur, exhiberi nequit. Quæ ego ex aliis autoribus, quos postmodum mihi videre contigit, annotavi, et quæ in posterum in aliis, qui forte mihi ostendentur, reperiam, libentissime ad te mittam. Vidi quæ ex itinerario Du Mont annotâsti, quæ optime illo quem designâsti loco margini historiæ meæ adscribi possunt. Sed, ut ingenue dicam, valde dubito, an narratio illius vera sit. Malæ fidei ipsum neutiquam accuso; sed fieri facile potest, ut peregrinatores, non diu in regione aliquâ commorantes, incidant in homines legum et consuetudinum patriarum non admodum peritos, nonnunquam etiam mendaces, ex quorum ore quædam veritati minus consentanea, sine accuratiore investigatione, annotant. Qualia multa in itinerariis

eorum, qui patriæ nostræ mores et consuetudines describunt, observavi. Ratio dubitandi est : Ratio dubitandi est: quia video omnes doctores pontificios, necnon omnia decreta ecclesiastica solicite admodum urgere, arcana confessionis non esse patefacienda; imo ne hæresin quidem sub sigillo confessionis revelatam; solummodo sacerdotibus injungunt, ne hæresin confesso absolutionem impertiantur, sed omnibus quas possunt rationibus hortentur, ut in judicio coram inquisitoribus juridice confiteatur. Scio quidem, non omnia quæ legibus præcipiuntur, exacte in praxi inquisitionis observari, et sub specioso confessionis non revelandæ prætextu, simpliciores inescari posse, ut ingenue, etiam quæ inquisitoribus ignota sunt, confiteantur, quæ à sacerdotibus porro inquisitoribus revelari possunt, neque à tali imposturâ tribunalis illius sanctitatem abhorrere credo; attamen, quia omnes ipsorum constitutiones, instructiones, et leges, omnia illius ecclesiæ decreta, contrarium præcipiunt, non id affirmare ausim, nisi autor sit probatus, cujus nec peritia nec fides in dubium vocari queat. Quare loco, quem mihi suggessisti, ex itinerario Du Mont, addi posset, si vera sit illius narratio, exinde evidenter liquere inquisitorum praxin sæpe adversari inquisitionis instructionibus et legibus: inquisitoresque unice tantum spectare, quâ ratione miseros captivos per fas et nefas decipiant, atque ita, fraudibus irretitos, miserà morte perdant. Post hasce scriptas, tristis me de subitâ optimi Archiepiscopi Cantuariensis morte nuntius non leviter perculit. Destinaveram ipsi Theologiæ meæ Christianæ exemplar; pridie autem, antequam tradi potuerit, mortuus est. Ecclesiæ reformatæ tanto patrono, tam prudenti, perito, pacis amantissimo antistiti, orbatæ, statum doleo. Utinam Deus, qui potens est etiam è lapidibus Abrahæ filios excitare, alium nobis substituat, illi si non parem, quod vix sperare ausim, tamen vestigia ejus, quantum fieri potest, proxime prementem! Ille tibi et dominæ Masham vitam ad seros usque annos producat. Vale, et me, ut facis, amare non desine, Tui amantissimum,

Amstelod. 12 Dec. 1694.

P. à LIMBORCH.

Philippo à Limborch Joannes Locke, s. P. D.

Vir amplissime,

LIBRUM tuum à bibliopolâ, et epistolam tuam 12 datam, recte accepi, utrumque gratissimum, et quia tuam, et quia à te. Epistolam tuam, à capite ad calcem, summâ cum voluptate perlegi, gratulorque filiæ tuæ nuperæ talem illi obtigisse patrem, cui nec mens defuit, nec viscera. Qualis inde fuit nonnullorum animus christiano homini esset mirandum, nisi inter hujusmodi zelotas christianæ religionis diu versatus essem. Sed ubique ejusdem farinæ homines reperire est, qui an salutem quærant animarum, an evangelio quæstum faciant, judicent alii; ego quod doleam, quod indignor, hic, illic, undique video. Theologiam tuam Christianam, quamprimum otium nactus fuero, diligentius perscrutabor; his enim jam fere studiis mihi vacandum censeo, tantoque impensius me tibi vicinum jam opto, quod erepto nobis magno illo et candido veritatis indagatore (ut cæteras illius virtutes taceam) vix jam habeo, quem de dubiis theologicis libere possum consulere. Quantum virum respublica Anglicana, quantum columen ecclesia reformata amiserit, alii judicabunt. Ego certe à multis annis stabilem, candidum, sincerum, summo meo cum damno et desiderio, amisi amicum. Tillotson. V. Birch's Life of him, p. 364. 1 ed.

Addenda tua ad Historiam Inquisitionis, quamprimum rus rediero, locis suis inseram, novum amicitiæ tuæ monumentum. Recte mones de excerptis ex itinerario Du Mont. Nec enim ut reliqui tui scriptores (quâ usus es cautione) pro teste citari potest, tum quia reformatus, tum quia peregrinus. Ego vero illius verba non inidonea judicabam, quæ fidem facerent isti, quæ ex totâ pontificiorum economiâ enascitur; illos scil. quicquid præ se ferant, non omissuros tantam rei suæ bene gerendæ et hæreseos extirpandæ occasionem, quæ ex confessionibus possit oriri: nec aliter confessiones tacitas esse, si quid habeant momenti, quam ut laicis, et quibus non opus esset, non evulgarentur. Hæc ego raptim inter urbis negotia et laborantium pulmonum