Quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvens
Fallacis silvae? Simul et vestigia retro

Observata legit, dumisque silentibus errat.

Audit equos, audit strepitus et signa sequentum.

400

Nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris 395
Pervenit, ac videt Euryalum; quem jam manus omnis,
Fraude loci et noctis, subito turbante tumultu,
Oppressum rapit et conantem plurima frustra.
Quid faciat? qua vi juvenem, quibus audeat armis
Eripere? an sese medios moriturus in enses
Inferat, et pulchram properet per vulnera mortem?
Ocius adducto torquens hastile lacerto,
Suspiciens altam Lunam, et sic voce precatur:
'Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,
Astrorum decus et nemorum Latonia custos;
Si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris

405

Dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi,

Suspendive tholo, aut sacra ad fastigia fixi:

Hunc sine me turbare globum, et rege tela per auras.'

Dum trepidant, iit hasta Tago per tempus utrumque,
Stridens, trajectoque haesit tepefacta cerebro.
Saevit atrox Volscens, nec teli conspicit usquam
Auctorem, nec quo se ardens immittere possit.
'Tu tamen interea calido mihi sanguine poenas
Persolves amborum,' inquit; simul ense recluso
Ibat in Euryalum. Tum vero exterritus, amens,
Conclamat Nisus-nec se celare tenebris
Amplius, aut tantum potuit perferre dolorem—
'Me, me, adsum, qui feci, in me convertite ferrum,
O Rutuli! mea fraus omnis; nihil iste nec ausus,
Nec potuit; coelum hoc et conscia sidera testor;
Tantum infelicem nimium dilexit amicum.'
Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactus

420

425

430

3. Observata. See at i. 680, ii. 754.--403. Precatur torquens, &c., suspiciens, &c., et sic voce.

Others omit et.--405. Latonia.

Seo at i. 502, iv. 510. -414. Observe the contrast between calidum and frigidus.-427. Me, me, &c. See at viii. 144.

Transabiit costas et candida pectora rumpit.
Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus
It cruor, inque humeros cervix collapsa recumbit:
Purpureus veluti cum flos succisus aratro
Languescit moriens lassove papavera collo
Demisere caput, pluvia cum forte gravantur.
At Nisus ruit in medios, solumque per omnis
Volscentem petit; in solo Volscente moratur.

435

Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque
hinc

Proturbant. Instat non secius, ac rotat ensem
Fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore
Condidit adverso, et moriens animam abstulit hosti.
Tum super exanimum sese projecit amicum
Confossus, placidaque ibi demum morte quievit.
Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt,
Nulla dies umquam memori vos eximet aevo,
Dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum
Accolet, imperiumque pater Romanus habebit.
Victores praeda Rutuli spoliisque potiti,
Volscentem exanimum flentes in castra ferebant.
Nec minor in castris luctus Rhamnete reperto
Exsangui et primis una tot caede peremptis,
Serranoque Numaque. Ingens concursus ad ipsa
Corpora seminecisque viros, tepidaque recentem
Caede locum et plenos spumanti sanguine rivos.
Agnoscunt spolia inter se, galeamque nitentem
Messapi, et multo phaleras sudore receptas.

Et jam prima novo spargebat lumine terras
Tithoni croceum linquens Aurora cubile:
Jam sole infuso, jam rebus luce retectis,
Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse,
Suscitat, aeratasque acies in proelia cogit
Quisque suas, variisque acuunt rumoribus iras.
Quin ipsa arrectis-visu miserabile-in hastis
Praefigunt capita et multo clamore sequuntur
Euryali et Nisi.

Aeneadae duri murorum in parte sinistra
Opposuere aciem-nam dextera cingitur amni-
Ingentisque tenent fossas, et turribus altis

Stant moesti; simul ora virum praefixa movebant,

440

445

450

455

460

465

470

440. Circum quem Volscentem. -441. Proturbant Nisum.-444. Exanimum. Others, exanimem. So at 451.-449. Pater Romanus seems to be a personification of the Roman people.- 459, 460, See at iv. 584.

Nota nimis miseris, atroque fluentia tabo.
Interea pavidam volitans pennata per urbem
Nuntia Fama ruit, matrisque allabitur auris
Euryali. At subitus miserae calor ossa reliquit,
Excussi manibus radii, revolutaque pensa.
Evolat infelix, et femineo ululatu,

Scissa comam, muros amens atque agmina cursu
Prima petit, non illa virum, non illa pericli

475

Telorumque memor; coelum dehinc questibus implet: 480
'Hunc ego te, Euryale, aspicio? tune ille senectae
Sera meae requies, potuisti linquere solam,
Crudelis? nec te, sub tanta pericula missum,
Affari extremum miserae data copia matri?
Heu, terra ignota canibus date praeda Latinis
Alitibusque jaces! nec te tua funere mater
Produxi, pressive oculos, aut vulnera lavi,
Veste tegens, tibi quam noctes festina diesque
Urguebam et tela curas solabar anilis.

485

495

Quo sequar? aut quae nunc artus avolsaque membra 490
Et funus lacerum tellus habet? Hoc mihi de te,
Nate, refers? hoc sum terraque marique secuta?
Figite me, si qua est pietas, in me omnia tela
Conjicite, o Rutuli, me primam absumite ferro;
Aut tu, magne pater divom, miserere, tuoque
Invisum hoc detrude caput sub Tartara telo,
Quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.'
Hoc fletu concussi animi, moestusque per omnis
It gemitus; torpent infractae ad proelia vires.
Illam incendentem luctus Idaeus et Actor
Ilionei monitu et multum lacrimantis Iuli
Corripiunt, interque manus sub tecta reponunt.
At tuba terribilem sonitum procul aere canoro
Increpuit; sequitur clamor, coelumque remugit.
Accelerant acta pariter testudine Volsci;
Et fossas implere parant ac vellere vallum.
Quaerunt pars aditum, et scalis ascendere muros,
Qua rara est acies interlucetque corona

Non tam spissa viris. Telorum effundere contra
Omne genus Teucri ac duris detrudere contis,

500

505

510

477. Femineo, -ō unelided before ululatu. 480. Dehinc, an elision.485. Date Nise. Others read data, agreeing with praeda. For the dread entertained of this tombless fate, see at v. 871.. 486. Funere, with due funereal rites. Others read funera.-496. Tartara. See at v. 733.-499. Infractae. See at vii. 332.-505. Testudine. See at ii. 441. Volsci. See vii. 803.-508. Corona. Compare 380, x. 122, and Ovid, Met. xiii. 1, vulgi stante corona.

30*

2 E

Assueti longo muros defendere bello.

Saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua
Possent tectam aciem perrumpere, cum tamen omnis
Ferre juvat subter densa testudine casus.

Nec jam sufficiunt. Nam qua globus imminet ingens 515
Immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,
Quae stravit Rutulos late, armorumque resolvit
Tegmina. Nec curant caeco contendere Marte
Amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo
Missilibus certant.

Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam
Pinum et fumiferos infert Mezentius ignis;
At Messapus equum domitor, Neptunia proles,
Rescindit vallum et scalas in moenia poscit.

Vos, o Calliope, precor, adspirate canenti,
Quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnus
Ediderit, quem quisque virum demiserit Orco;
Et mecum ingentis oras evolvite belli.

Et meministis enim, divae, et memorare potestis.
Turris erat vasto suspectu et pontibus altis,
Opportuna loco; summis quam viribus omnes
Expugnare Itali summaque evertere opum vi
Certabant, Troës contra defendere saxis
Perque cavas densi tela intorquere fenestras.
Princeps ardentem conjecit lampada Turnus,
Et flammam affixit lateri; quae plurima vento
Corripuit tabulas et postibus haesit adesis.
Turbati trepidare intus, frustraque malorum

520

525

530

535

Velle fugam. Dum se glomerant, retroque residunt

In partem, quae peste caret, tum pondere turris

540

Procubuit subito, et coelum tonat omne fragore.

Semineces ad terram, immani mole secuta,
Confixique suis telis et pectora duro
Transfossi ligno veniunt. Vix unus Helenor
Et Lycus elapsi; quorum primaevus Helenor,
Maeonio regi quem serva Licymnia furtim
Sustulerat vetitisque ad Trojam miserat armis,
Ense levis nudo parmaque inglorius alba.
Isque ubi se Turni media inter millia vidit,
Hinc acies atque hinc acies adstare Latinas:

545

550

516. Ruunt. See at i. 35.-518. Caeco Marte, under cover of tne testudo. See the same phrase, in a somewhat different sense, at ii. 335.523. See vii. 691. 525. Calliope, the muse of Epic poetry. Vos. See at i. 140.-527. Orco. See at ii. 398.-546. Maconio regi. A prince of Lydia. See at viii. 499.-548. Alba without a legend, a sign of ignobility, or modesty. See at xi. 711.

Ut fera, quae, densa venantum septa corona,
Contra tela furit, seseque haud nescia morti
Injicit et saltu supra venabula fertur,
Haud aliter juvenis medios moriturus in hostis
Irruit, et, qua tela videt densissima, tendit.
At pedibus longe melior Lycus inter et hostis
Inter et arma fuga muros tenet, altaque certat
Prendere tecta manu sociumque attingere dextras.
Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus,
Increpat his victor: 'Nostrasne evadere, demens,
Sperasti te posse manus?' simul arripit ipsum
Pendentem, et magna muri cum parte revellit:
Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnum
Sustulit alta petens pedibus Jovis armiger uncis,
Quaesitum aut matri multis balatibus agnum
Martius a stabulis rapuit lupus. Undique clamor

555

560

565

Tollitur; invadunt et fossas aggere complent;
Ardentis taedas alii ad fastigia jactant.

Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montis
Lucetium, portae subeuntem ignisque ferentem,

570

Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas,
Hic jaculo bonus, hic longe fallente sagitta ;
Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus,

Turnus Itym Cloniumque, Dioxippum Promolumque,
Et Sagarim et summis stantem pro turribus Idan;
Privernum Capys. Hunc primo levis hasta Themillae
Strinxerat: ille manum projecto tegmine demens
Ad vulnus tulit; ergo alis allapsa sagitta

575

Et laevo infixa est lateri manus, abditaque intus

Spiramenta animae letali vulnere rupit.

580

Stabat in egregiis Arcentis filius armis,

Pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera,

Insignis facie, genitor quem miserat Arcens,
Eductum matris luco Symaethia circum

585

Flumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici:
Stridentem fundam positis Mezentius hastis
Ipse ter adducta circum caput egit habena,
Et media adversi liquefacto tempora plumbo
Diffidit, ac multa porrectum extendit arena.

Tum primum bello celerem intendisse sagittam

590

564. Jovis armiger, aquila. -- 566. Martius lupus. The wolf was sacred to Mars. See viii. 631.-570. Lucetium sternit. -571. Corynaeum. See at vi. 228.572. Hic Liger, hic Asylas. Fallente. See at iv. 96, x. 754. — 584. Symaethus was a river in the east of Sicily, near Etna.-585. Palici. One of two brothers, Sicilian deities.