dürfen, wobei Lessing (Laokoon, Berlin 1788, S. 118 f.) den Fehler aus der Wahl jener Attribute aus dem Bereiche des weniger Klarheit bietenden Gehörs herleitet, Herder dagegen in den kritischen Wäldern (Werke zur sch. Lit. u. Kunst XIII, 143 f 146.), mit Verwerfung der Lessing'schen Annahme, ihn in der Composition der Attribute zu einem blossen Symbole findet: se darf wohl nicht vergessen werden, einmal für die Form, wie wenig die sprachliche Darstellung geeignet ist, eine lebendig in ihren neben einander stehenden Einzelheiten angeschaute Gruppe, Situation, Scene u. s. w. befriedigend und rasch vorzuführen, und dass besonders dem römischen Dichter nach dem ganzen Standpuncte nationaler Denk- und Redeweise kein anderes Mittel gegeben war, aber auch für den Inhalt, eine wie furchtbare Macht dem ganzen Alterthume, das den Sieg und die unendliche Obmacht des Geistes über die Natur noch nicht kannte, die aus der Verkettung der Dinge und dem Drange äusserer, natürlicher Verhältnisse hervorgehende Nothwendigkeit war, gegen die weder dem menschlichen Willen noch auch selbst dem obersten, Alles nach höherer Einsicht leitenden Schicksale irgend eine Entscheidung übrig gelassen wurde. Bild und Gedanke laufen hier überall neben einander wie Text und Erklärung, so in der dritten, so in der sechsten Strophe jener Ode.

Beim Scheiden des Glücks bleibt auch die Treue nicht; nein die gemeinen Seelen wie die Freunde aus den guten Tagen entfliehen dann. So nemlich steht at für ein scharf hervorgehobenes Nein bei voraufgegangener Inclination des Gedankens (nicht immer auch der sprachlichen Form) auf das zu erwartende oder zu wünschende Gegentheil. Dass aber bei solcher Auffassung keine Aenderungen, wie das Bentley'sche vertis, nöthig oder zulässig sind, wird sich leicht von selbst ergeben.

109

VI.

Horatiana.

Caput primum.

Agitur de iis quae ex Graecis traxerit Horatius atque de poëtica eius indole per carminum libros paullatim exculta. Uter dictus Aiax sit 1, 15, 17. Quid duxerit ex Graecis exemplis ad formulas dicendi et constructiones. De indicativi usu in interrogatione obliqua.

Horatium nisi accurata graecorum poëtarum comparatione recte explicari posse quum iam patrum memoria multi fuissent qui negarent tum hac nostra aetate multi denuo monuerunt. Unum prae ceteris nominabo huius rei auctorem et suasorem Bernhardyum (H. L. Z. 1837. p. 412.). Tot enim reperiuntur in hoc poëta graecae dictionis vestigia, tot alia quae utrum ex propria latini sermonis indole an aliunde repetenda sint vix dicere queas, tot denique non dictionis solum sed sententiarum atque rerum cum graecis locis similitudines, ut ad iustam perfectamque huius poëtae intelligentiam perpetua graecae et dicendi et sentiendi rationis comparatio necessario requiri videatur. Quam viam ingredientibus nobis in nullo carminum eius libro plura erunt obvia eius rei documenta quam in ipso primo, in quo hunc vere graecum colorem traxere plura deinceps carmina, ut VI—VHI, X, XIV— XVI, XVIII, ita ut facile tibi in mentem venire possit, in his prima deprehendi nascentis poëtae ingenii per varias deinceps vicissitudines excolendi vestigia. Ac dubito quidem, quid iudicent alii, ii maxime, quibus etiam nunc controversum sit, carminum libros duosne an tres priores simul ediderit poëta et quando hoc factum sit, mihi certe quidem sic videtur: Quum certum aliquid proponi non possit de aetate singulorum et carminum et librorum, quum externa nobis nulla in promtu sint eius rei testimonia, internas magis anquirendas esse rerum, sententiarum, ingenii poëtici progressiones; qua si insistas via, non quidem omnium inter se carminum nexum eorumque iustum facilemque

progressum, at tamen librorum, quibus carmina complexus est sive poëta ipse sive posterior aetas, cursum quendam ac progressum reperies. Ac videntur poëtae ingenii progressiones et ex forma et ex materie ponderari posse, quamquam vere una eademque est, ita ut quae sint rerum atque argumenti vices atque mutationes, eadem habendae sint formae simulque totius poëticae facultatis. In primo libro argumentum suum maxima ex parte depromsit ex graecorum librorum lectione, imitatur poëtarum graecorum exempla, sententiam aliquam ex illis petitam propria quadam vi prosequitur, uberius nobis familiaritas demonstratur,, quae Horatio intercesserit cum amicis. Hanc rem magis etiam complectitur secundus liber, unde vitae illius nanciscimur atque temporum illorum illustriumque aliquot hominum imagines; sententiae universales nondum proponuntur nisi aut ad certum hominem accommodatae aut ex una certaque re aptae. Longe ultra progreditur tertius isque haud scio an perfectissimus liber, in quo summam reperies sententiarum vim atque ardorem, vividam aetatis illius ingenii morumque imaginem, artem denique naturae legibus bene temperatam. Quam artem si magis etiam excultam velis, quartus liber tibi perfectissima exhibebit monumenta ex provectiore aetate poëtae. Quare facile accederemus ei qui singulos carminum libros deinceps essé evulgatos neque tres simul editos contenderet. Maxime autem ex Homero lyricisque poëtis in suos usus transtulisse videtur, sed quemadmodum hanc rem in singulis locis administraverit dictu nonnunquam paullo difficilius est. Num memoriter exhibuit res ex illis fontibus enarratas? an ipsi scriptores in promtu fuisse censendi sunt? an ea eius ingenii ratio fuit, ut quae ille historiarum omnium atque mythorum fons memoriae prodidisset, et immutare et suis usibus accommodare fas esse arbitraretur? Ut unum nunc proferam exemplum, in carm. I, 15, 17. ambigitur, uter dictus sit Aiax, Telamoniusne an Oilei filius; illum dicit Orellius, ipse tamen inter se permutata esse solemnia apud Homerum utriusque Aiacis epitheta statuens; secus nuper Dillenburgerus in specimine quaestionum Horatianarum p. 12-14. atque Duentzerus in interpretatione carminum Horatii germanice scripta p. 382. Quorum ille compluribus suae sententiae nititur argumentis: commemorare Oilei filium quum accommodatum videatur ad laudes huic ipsi ab Homero II. 4, 285. impertitas atque ad eum quem obtinuerit inter

1

N

ཉ་

novem principes locum 7, 164, tum maxime commendari singulari ¿ celeritatis nomine quo insignis sit 14, 520.; neque omnino mirari licere ait, si etiam leviores atque minoris momenti homines commemorentur ab Horatio, quippe qui sic consueverit omnino, ita ut habeat Teucrum, Deiphobum, alios, in carm. IV, 9, 17 sqq. Ego vero vix crediderim accuratam animo poëtae obversatam fuisse singulorum imaginem, atque is maximum erroris periculum subibit, qui exprimere voluisse eum homerica verba dicat. Ubivis memoriae ope confisi sunt, sic certe videtur, scriptores antiqui, quae quoties lapsa fuerit, facili assequimur coniectura. Hinc Ciceronis aliorumque errores, quorum aliquot cum homericis locis collata loca vides apud Dillenburgerum, ut Cic. ad fam. 2, 39, 82. cum H. II. 9, 236., eiusdem 2, 30. cum II. 2, 299 sqq. Sed cur qui Cornelio, qui Ovidio vitio verti possint errores in Horatio coarguendi non sint, me non videre fateor; poëtae multa condonabuntur, quae cum fide historicorum pugnatura sint. Ut concedamus Horatium ingeniis homericis eorumque cognitioni diligentem et assiduam operam navasse, quidni aliam viam ut in universis sic in singulis rebus ingredi ei licuit? Accurate ad vitae veritatem et necessitatem pinxit Homerus, ad suam voluntatem atque consilium singulare accommodavit omnia Horatius; res ex graecis fontibus haustae non sunt apud hunc nisi exemplorum gratia, num id quod dictum est prorsus cadat in eum qualis vere fuit vix quidquam interest. Quodsi aliquando verbum verbo reddere voluisse videtur, non felicissime ipsi successit, et quae universa eius fuit singulatim verba reddendi sive imbecillitas sive incuria, ea interdum effecit, ut quae alio sensu graece dicerentur, alio sensu, si ipsius vocis propriam teneas significationem, suo sermone exhiberet. Tydides superis par I, 6, 16. utrum est θεοῖσιν ἐναλίγκιος, ἀτάλαντος "Αρηϊ, an vere iudicamus de certamine cum Venere (II. 5, 335 sqq.) et cum Marte (II. 5, 858 sqq.) inito cogitasse poëtam?

Multa de argumento ex graecis fontibus ducto apud Horatium disputari possunt, qua in re eam antiquorum mythorum firmissime tenuit formam, quae ad ipsius voluntatem atque consilium maxime erat accommodata; maxime id cadere videtur in lyricos poëtas aut eorum fontes, qui abundabant mythis fabellisque maiore etiam quam quales apud Homerum sunt vi poëtica insignibus. Sed alia exstat eaque haud levior quaestio, quid ad enunciationum compositionem,

ad totius orationis formam, ad modorum denique casuumque usum ex graecis duxerit romanae fidicen lyrae. Unum nunc in medium proferam de modorum usu locum; nihil enim est, quod magis pertineat ad declarandam ingenii studio graecorum poëtarum exculti mutationem, nisi ea, quae in universa sentiendi cogitandique ratione versantur. Casus enim modique formae sunt, quarum ope mens humana res sub ipsius potestatem missas adspicit cogitatve. Eius rei ansam praebet locus in carm. I, 14, 6., in quo dudum quaesitum est, utrum indicativus an coniunctivus locum habeat in eiusmodi interrogationibus, quae non per se positae, sed aliunde nexae sunt, quas obliquas grammatici fere dicunt.

Uberrime hunc usum exemplis ex pedestri oratione sumtis illustravit Ramshornius in gramm. lat. p. 712 sq., additis quidem aliquot locis ex comicorum sermone petitis. Quo in genere vereor ne nominentur quae nominanda non sunt; nam potest interrogandi triplex exsistere ratio: aut enim per se interrogatio exhibeatur neque apta alicunde, aut potest apta esse a reliqua cogitatione, ita ut non suapte vi efferatur ex animo humano, aut denique medium quoddam et anceps genus est, ita ut sua quidem potestate ac gravitate fruatur, sed pendeat e tota sententia indeque prodeat aliquo modo. Hoc iis indicatur particulis, quae non interrogando duntaxat inserviunt, ut quomodo, qua ratione, al.; saepe etiam admonemur praemissa voce quasi praeparatrice quadam, ut sunt pronomina demonstrativa eiusdemque generis adverbia; idem denique fit, ubicumque ante relativum verbum id quod huic respondet subaudiri potest, ut Cic. Rosc. Am. 30. Off. 1, 7. 2, 7. Id factum vides in Cic. Cat. 4. nihil est admirabilius quam quomodo tulit (quasi dictum sit: quam is modus quo etc.) cf. Cic. Agr. 3, 4. Praeparatur autem, itaque utrumque enunciati membrum suapte vi praeditum est, in Cic. Rosc. Am. 43. primum hoc videamus, qua ratione venierunt etc. Consentaneum est eandem formam induere quaecumque interrogatio non ut respondeatur illi, sed exclamationis instar rhetorica quadam vi efferri solet, ut Cic. Mil. 18. videte, quantae res his testimoniis confectae sunt. His igitur a ceteris seiunctis illud ipsum restat, in quo coalescere prorsus et in unum coire vides utramque interrogationis formam; sed in eo triplex iterum dignoscitur ratio: nam aut negligentiae cuiusdam est atque facilitatis loquendi qua uti consuevimus in quotidiana vita, quare in comicorum usu maxime frequentatur, transit autem inde ad

ser