XVII. 1. Typus Exod. 28, v. 31. Inter LOCUS VICESIMUS SEXTUS DE NOVISSIMIS IN GENERE. I. nes vere alias de ornatu summi sacerdotis V. T. culti judicis exigit, si sine sonitu praedicationis Leviticas constitutiones divinitus promulgatas talis incedit. Vestimentis tintinnalula inhaerent, ut vitae lex habetur, Exod. 28, v. 31: Facies etiam pallium viam cum linguae sonitu ipsa quoque bona opera ephod sive superhumeralis totum ex hyacintho. clament sacerdotis. Hieronymus in epist. ad Tabiv. 32. Et erit os capitis ejus in medio ejus. Labium olam de veste sacerdotali: Tanta debet esse scientia erit ori ejus circum opere texentis, sicut os loricae et eruditio pontificis Dei, ut et gressus ejus et erit ei, ne scindatur. v. 33. Et facies super fim- motus et universa vocalia sint. Veritatem mente briis ejus mala punica ex hyacintho et purpura et concipiat et toto eam habitu resonet et ornatu, ut vermiculo cocci super fimbriis ejus circum, et tintin- quidquid agit, quidquid loquitur, doctrina sit popunabula auri in medio earum circum. v. 34. tin- lorum, absque tintinnabulis enim et diversis coloritinnabulum auri et malum punicum, tintinnabulum bus et gemmis floribusque virtutum nec sancta inauri et malum punicum super fimbriis pallii circum. gredi potest, nec nomen antistitis possidere. Confer v. 35. Et erit super Aaron administrandum, et Bedam in comm. h. 1. 3. Generalissime isthaec 3. Ad omaudietur sonus ejus, quando ingredietur sanctuarium applicari possunt ad omnes vere pios et Christianos, pios. coram Domino et quando egredietur et non morie- Illi enim sunt regale sacerdotium 1. Petr. 2, v. 9. tur. Siracides hanc tunicam sic describit cap. 45, cum Christus eos fecerit reges et sacerdotes Deo V. 11: Circumdedit eum (summum sacerdotem) et patri ejus Apoc. 1, v. 6. Quamdiu igitur insphaerulis aureis, tintinnabulis plurimis in circuitu grediuntur et egrediuntur coram Domino, id est toto ad sonandum vocem in gradibus suis, audibilem vitae tempore, quae per ingressum et egressum signifacere sonum in templo et in memoriam filiis ficatur Psalm. 121, v. 8. in ora et extremitate vestis populi sui. Hunc summi pontificis in V. T. ornatum debent habere tintinnabula, ut de novissimis perpetuo non minus quam reliquas vestes typicum quid admoneantur, sicque auribus et cordibus ipsorum significasse, extra dubitationis aleam positum est. semper insonet Siracidis praeceptum cap. 7, v. 40. Allegori- Primo igitur tintinnabula illa ac mala punica in ἐν πᾶσι τοῖς λόγοις σου μιμνήσκου τὰ ἔσχατά σου, limbo tunicae sacerdotalis alternatim posita, ac xaì els alova oux àμaqτnous. Origenes hom. 9. in plicatio sonus tintinnabulorum, qui exaudiebatur, quando Exod. post med.: Potest unusquisque nostrum pontifex tabernaculum ingrediebatur vel egredieba- etiam in semetipso constituere tabernaculum Deo etc. tur ad excitandam in ipsomet pontifice et populo supra omnem gloriam sit ei pontificalis ornatus etc. divinae majestatis reverentiam 1. specialiter ac habeat per indumenti circuitum tintinnabula, ut inpraecipue ad Christum unicum N. T. άoxiegta ac- grediens sancta det sonitum et non intret cum commodari possunt, quod facit Rupertus in comm. silentio. Et haec tintinnabula, quae semper sonure ubi tintinnabula ad praedicationem, mala punica debent, in extremo vestimenti sint posita, idcirco 2. Ad apo- ad miracula Christi applicat. 2. Paulo generalius credo, ut de extremis temporibus et fine mundi nunquam sileas, sed inde semper sones, inde disputes et loquaris secundum eum, qui dixit: Memor esto novissimorum tuorum. Ad hunc ergo modum homo noster interior Deo pontifex adornetur, ut introire possit non solum in sancta, sed et in sancta sanctorum, ut possit adire propitiatorium, ubi sunt Cherubim, et inde appareat ei Deus. ca ejasdem ex et applieatio: 1. Ad Christam. stolos et ecclesiae mini stroa. XVII. 2. accommodari possunt tum ad apostolos, qui sono praedicationis evangelicae totum terrarum orbem in suo ministerio compleverunt Psalm. 19, v. 1. tum ad reliquos ecclesiae ministros, de quibus Gregorius part. 2. cur. pastoral. c. 4. ac lib. 1. registr. epist. 24: Sacerdos ingrediens vel egrediens moritur, si de eo sonitus non audiatur, quia iram contra se oc Gerhardi loci. VIII. 1 nae de 1. Neces et Doctri- 2. Ut ergo et nos typice huic praecepto morem fecit, sive bonum sive malum 2. Cor. 5, v. 10. is novissi- geramus, expositis praecipuis Christianae fidei arti- divini numinis et judicii metu facile percellitur. mis culis novissimo loco doctrinam de novissimis divino Qui cogitat tria futura: mortem, qua nihil horsitas. freti auxilio, pari filo ac stylo pertractabimus, cujus ribilius; judicium, quo nihil terribilius; poenam doctrinae necessitatem atque utilitatem brevibus inferni, qua nihil intolerabilius, is in vero ac serio quidem, sed emphaticis verbis Siracides c. 7, v. 40. Dei timore τov τйs пαgoxías xgóvov incolatus sui nobis commendat: In omnibus sermonibus tuis tempus, transiget 1. Petr. 1, v. 17. 4. Peccati far memorare novissima tua, et in aeternum non pec- stidium. Petrus cum dixisset 1. epist. 4, v. 7: cabis. Necessitas elucet 1. ex divini mandati Omnium finis appropinquat, statim subjungit, σwauctoritate, cui obsequentes nos praebere omnino φρονήσατε οὖν καὶ νήψατε εἰς τὰς προσευχές, conconvenit: Memorare novissima; 2. ex mandati illius siderantes scilicet in propinquo esse omnium rerum perpetuitate. In omnibus sermonibus tuis, vel ut finem et judicium extremum, Specul. peccat. habet vulgata versio in omnibus operibus tuis c. 5. circa fin. Nulla artis medicina, nulla domemorare novissima tua, quia Hebraeum ctrina sic superat superbiam, sic vincit malitiam, eidem respondens Graecum óyos quandoque pro nec sic exstinguit libidinem, nec sic mundi calcat negotio et opere accipitur; 3, ex ejusdem universa- vanitatem, sicut mortis et judicii recordatio etc. litate. Ad omnes omnino homines dicitur: Memorare Memoria ignis, quo in die novissimo totus mundus novissima tua. Quare ut reliquorum fidei Chri- conflagrabit, et recordatio ignis infernalis facile stianae articulorum, ita quoque hujus ipsius articuli comprimit pravae concupiscentiae flammas. 5. Sancognitio ac tractatio est omnino in ecclesia neces- ctae vitae studium. Qui omnia opera, sive bona, saria, cum enim quidam Thessalonicenses articulum sive mala, in judicium adducenda Eccles. 12, de resurrectione mortuorum et ultimo Christi ad v. 14. ac abscondita cordis consilia in eo manifejudicium adventu minus recte intelligerent, apo- standa 1. Cor. 4, v. 5. cogitat, is sanctae converstolus eo nomine ipsis tribuit ὑστερήματα τῆς πίστεως sationi totum sese consecrat. Adveniet, inquit 1. Thes. 3, v. 10. nec desunt quibusvis mundi Petrus 2. epist. 3, v. 10. dies Domini sicut fur, in temporibus, praesertim extremis, tunaizia, qui quo coeli magno impetu transibunt, elementa vero oracula Spiritus sancti de illis novissimis vel negant, calore solventur, ac terra, et quae in ea opera XVI. 3. vel in dubium vocant 2. Petr. 3, v. 3. atque hac sunt, exurentur. V. 11. Cum igitur haec omnia ratione ipsum religionis Christianae et totius fidei dissolvenda sint, quales oportebit nos esse in nostrae fundamentum audacter impugnant, a quibus sanctis conversationibus et pietatibus. 6. Omnium vera ecclesia non solum publica confessione, sed aerumnarum remedium. Dies extremus erit tempus etiam accurata confutatione sese debet sejungere. nostrae ἀπολυτρώσεως Lucae 21, ν. 28. erit καιρὸς 3. Utilitas hujus doctrinae in sequentibus verbis αναψύξεως Actor. 3, v. 20. ac χρόνος αποκαταστάσεως Siracidis proponitur, et in aeternum non peccabis. návτov v. 21. ecquis igitur in aerumnis animum Neque enim ullum efficacius Tv xazшv čoуwv п00- despondere velit, quis non potius animo aequissimo φυλακτικόν ac τῶν καλῶν ἔργων ὁρμητήριον, quam ac patientissimo quaevis adversa tolerabit? Pasnovissimorum nostrorum pia meditatio, quippe quae siones hujus temporis non sunt condignae ad mentibus nostris instillat 1. terrenorum contemtum. futuram gloriam, quae in nos revelabitur Rom. 8, Facile terrena omnia repudiat, qui se moriturum v. 18. Momentanea enim levitas afflictionis nostrae cogitat; facile cor suum ab omnibus terrenis abs- excellenter excellentis gloriae pondus aeternum trahit, qui τὸ σχῆμα τοῦ κόσμου τούτου παράγειν conficit nobis, dum non spectamus ea, quae cer1. Cor. 7, v. 31. pio et assiduo studio perpendit; nuntur, sed ea, quae non cernuntur nam quae cer2. coelestium bonorum desiderium. Qui vere et ex nuntur, temporalia sunt, quae non cernuntur, aeterna toto corde credit, terrestris hujus domus nostrae 2. Cor. 4, v. 17. et 18. Quaenam efficacior in tabernaculo dissoluto nos aedificium ex Deo habi- omnibus adversis consolatio in nobis proponi posset turos, domicilium scilicet non manu factum, sed quam modaлodooía in resurrectione, extremo judicio aeternum in coelis, is in hoc ingemiscit domicilium et vitae aeternae promissione nobis reposita? Plura nostrum, quod e coelo est, superindui desiderans de utilitate hujus doctrinae sub finem cujusque novis 2. Utilitas. 2. Cor. 5, v. 1. et 2. qui novit se, dum advena est simi adducemus, ubi latius demonstrabitur, quomodo XVII. 4, tas. Monita peram Peterum je novismerum acita Line. Hic omniscientiae, soli Deo utpote infinito et aeterno | non timore concutitur? O homo, si pudorem per: unice competens Esa. 41, v. 21. 22. ita quoque dideras ad nobilem creaturam pertinentem, si dolodoctrina de futuris mundi et hominis novissimis in rem non sentiebas afflictionis, quod etiam est verbo tradita, est evidens argumentum, Scripturam | carnalium, vel timorem non amittas etc. Time sacram, in qua eadem proponitur, non esse humano ergo, o homo, quod in morte separandus es a bonis arbitrio excogitatam, sed divinitus promulgatam, omnibus hujus corporis, et tam dulce carnis et atque ecclesiam, in qua haec doctrina unice sonat, animae vinculum amarissimo secandum erit divortio. a Deo hanc revelationem de novissimis accepisse. Time, quod in terribili judicio ei praesentandus es, Quodsi alias juxta Comicum viri prudentis est, non in cujus manus horrendum est incidere, et eo exaea modo, quae ante pedes sunt, videre, sed etiam minante, quem nihil latet, siquidem in te inventa quae futura sunt, prospicere; quanto magis ad fuerit iniquitas, alienandus ab universitate quietis spiritualem prudentiam justorum et sapientiam et gloriae et segregandus a numero beatorum. eorum in occulto Psalm. 51, v. 8. Luc. 1, v. 17. Time, quod in gehenna cruciatibus aeternis et impertinere censenda est futurorum novissimorum omni- mensis exponendus es, in sorte diaboli et angelorum bus omnino hominibus exspectandorum cognitio? Qui ejus in igne aeterno, qui praeparatus est eis. nec praeteritorum recordantur, nec de futuris soliciti, ergo timor initium sapientiae dicitur, non pudor sed praesentibus duntaxat intenti in diem vivunt, aut dolor, quia neuter eorum sic initiat sapientiam, brutorum potius quam hominum vitam ducere haud neuter tantam habet efficaciam. Unde est, quod immerito judicantur; quanto minus in Christianis non dicitur: Memorare primordia aut media, sed ferendum erit, si nec praeterita, malum scilicet a novissima, et non peccabis. Idem in alio quodam se commissum, bonum omissum et tempus amissum serm.: In omnibus operibus tuis memorare tuae ad piae recordationis trutinam revocent, nec futura, mortis horrorem, judicii valde tremendi discrimen, mortis scilicet appropinquationem, mundi consum- ardentis gehennae metum ab oculis cordis tui elonmationem ac judicii universalis exsecutionem provida gari nullatenus patiaris. Cogita peregrinationis mente prospiciant ac eorum memoriam in animo tuae miseriam, recogita annos tuos in amaritudine suo perpetuam circumferant? animae tuae et cogita vitae humanae pericula. 5. Inde non solum in Scripturis sacris Deut. 32, Cogita fragilitatem propriam, et in hujusmodi v. 29. Sirac. 7, v. 30. c. 28, v. 5. c. 38, v. 21, sed cogitatione si perseveraveris, dico tibi, parum etiam in ecclesiasticis patrum scriptis crebrae ex-senties, quidquid foris videtur esse molestum, dum stant admonitiones de novissimis tum macrocosmi toto corde circa interiorem molestiam occuperis. tum microcosmi quotidiana meditatione expen- Idem tractans dictum Christi Matth. 10, v. 28. dendis. Auctor libri de speculo peccatoris, qui timete eum, qui potest animam et corpus perdere exstat inter opera Augustini tom. 9 c. 1: Feli in gehenna. Paveo, inquit, gehennam, paveo judicis citer possumus evadere mortis periculum, si dili- vultum, ipsis etiam angelicis potestatibus tremendum, genter studeamus sequi divinum consilium, quod contremisco ab ira potentis, a facie furoris ejus nobis intimat Dominus dicens: Utinam saperent et et a verbo aspero; contremisco a dentibus bestiae intelligerent ac novissima providerent! O felix et infernalis, a ventre inferni, a rugientibus praepautile consilium, mortis remedium, salutis antidotum, ratis ad escam; horreo vermem rodentem, ignem peccatoris speculum! O salutifera nostri redem- torrentem, fumum et vaporem, sulphur et spiritum ptoris sententia, ex qua nobis instructio sapientiae, procellarum. Quis dabit capiti meo aquam et admonitio continentiae, speculum providentiae, exsul- oculis meis fontem lacrymarum, ut praeveniam tatio poenitentiae, acquisitio divinae gratiae datur. fletibus, fletum et stridorem dentium et manuum c. 2: Consideratio hujus sententiae, utinam saperent pedumque dira vincula et pondus catenarum preetc. destructio est superbiae, exstinctio invidiae, mentium, stringentium, urentium nec consumentium ? medela malitiae, effugatio luxuriae, evacuatio vani- Neander in erotem. Hebr. fol. 349. adducit sententatis et jactantiae, constructio disciplinae, perfectio tiam R. Akabiae filii Mahaleelis: Considera tres sanctimoniae, praeparatio salutis aeternae. c. 5: res, et non venies in manus transgressionis. CogSi novissima provideres, Deum timeres, superna nosce unde veneris, quo tandem sis abiturus, coram appeteres, mundum contemneres et infernum hor-quo etiam oportebit te tandem rationem reddere. reres etc. Eodem fere sensu Bernhardus epist. 292: Unde venisti? ex guttula sordida, Utinam saperes, quae Dei sunt, intelligeres, quae abis? ad locum pulveris et vermium. mundi sunt, provideres, quae inferni sunt, profecto futurum est, ut rationem reddas? coram rege, qui inferna horreres, superna appeteres, quae sunt rex est omnium regum, qui scilicet est sanctus Deus mundi, contemneres. Idem in serm. de prim. et noviss. nostris fol. 377: Novissima quae sunt? nam de eis dicitur, quod eorum memor non peccabis: Ipsa sunt mors, judicium, gehenna. Quid horribilius morte? quid judicio terribilius? nam gehenna nihil potest intolerabilius cogitari. Quid An cupis, adversus scelerum foedissima quaeque metuet, si quis ad ista non trepidat, non expavescit, Vulnera perfacilem dem tibi promtus opem? Quo tandem benedictus. In vitis patrum Evagrio hoc tribuitur: Memor esto semper exitus tui, et non obliviscaris aeterni judicii, et non erit delictum in anima tua, quod Jacobus Billius in anthol. sacra sic exprimit: XVI. 5. Cum te turpe aliquid tentat, fac illico menti Sese mors oculis offerat atra tuae. Quisquis enim horrendum Christi cum tribunal sive longe secuturo tempore, et reverteris ad Dominum Deum tuum. c. 31, v. 29: Occurrent vobis mala morte in extremo tempore etc. Deut. 32, v. 29: Utinam essent sapientes ac intelligerent hoc, novissima sua intelligerent, id est ultimum suum excidium atque exitium, idque vera poenitentia averterent. Esa. 47, v. 7. de Babylone dicitur, non recordata es novissimi tui, id est, finalis excidii et navolɛdglas. Jerem. 23, v. 26: In novissimis diebus intelligetis in ea intellectum. Hujus loci est illa significatio, novissimus vocatur tempus qua in V. T. dies Cogitat, hic omnis criminis hostis erit. Flante velut valido nubes aquilone fugantur, Sic meditata scelus mors procul omne fugat. Auctor libri de quatuor novissimis, quem edidit Hamelmannus anno 1592. in princ.: Quatuor novissima sunt quatuor rotae victrices animae, vehentes eam ad aeternam salutem. Ista quatuor sunt incitamenta spiritum hominis incitantia, ut spretis omni- napovotas sive adventus Christi in hunc mundum, id est incarnationis rou óyov, Esa. 2, v. 2. quia bus mundanis ad suum redeat creatorem. Animasub finem V. T. ea erat secutura. Item, qua finem lia non ruminantia censentur immunda, Lev. 11, et eventum alicujus rei exprimit, 2. Sam. 2, v. 26. v. 26. sic immundiciem peccatorum contrahunt, Job. 8, v. 7. Psalm. 37, v. 37. Psalm. 73, v. 17. qui praeteritorum et futurorum immemores non Prov. 5, v. 4. etc. 2. Universaliter et absolute pro ruminant dies antiquos et novissimos, contra vero fine seu novissimo totius mundi ac omnium gentium, sponsa Christi Cantic. 7, v. 9. sic describitur: Guttur tuum sicut vinum optimum dignum dilecto meo ad populorum et hominum. Esa. 41, v. 22: Accedant potandum, labiis et dentibus illius ad ruminandum. et nuntient nobis, quae ventura sunt, priora quae fuerunt nuntiate, et ponemus cor nostrum et sciemus Mira fuerunt arma, quibus Gideon instruxit suos τà čozata, ubi non solum in specie certae alicujus milites iisque Midianitarum fudit exercitum, Jud. 7, v. 16. dedit tubas in manibus eorum, lagenas vacuas gentis, sed etiam in genere totius mundi novissima ac lampades in medio lagenarum. Haec sunt arma optime per và oyata intelligi possunt, est enim timoris Dei, his Midianitarum, id est daemonum, argumentum sapientiae solius Dei propriae, quod doctrina de novissimis in verbo divinitus nobis revesuperatur exercitus, videlicet tubis sonantibus, lagenis lata. Esa. 46, v. 9: Ego sum Deus, et non est fractis atque igne. Eximium sane timoris telum est tuba illa, quae extremo die mortales ad immortali- ultra Deus, nec est similis mei; v. 10. annuntians XVII. 6. tatem vocabit, si animo frequenter insonet terribilis ab exordio ta čozara, novissima, et ab initio, quae illius clangor. Fortissimus clypeus est lagena necdum facta. Jerem. 17, v. 11. de divite avaro fracta, id est fictile corpus nostrum fractum dis- et iniquo dicitur, in novissimo erit insipiens, id persisque ossibus sepulcro conditum, si ante oculos est in morte suam insipientiam cognoscet. Dan. 2, mentis semper proponatur. Igue autem tartareo, si. 28: Est Deus in coelo revelans mysteria, qui meditatione irruentes in hostes jactetur, quodnam indicavit tibi rex, quae ventura sunt in' lozáτw v tormentum bellicum est horribilius? haec arma supTŵr nμεowr, in novissimis temporibus, usque ad diem extremum, in peditat Dei verbum, in eo enim habemus vasa quo omnia regna terrena sunt fictilia fracta, id est corpora omnium hominum in comminuenda ac consumen da, ut praedicitur v. 44. Sic etiam c. 8, v. 19: Ostendam tibi, quae futura cinerem redacta; habemus tubas judicii horrendo sunt in novissima ira͵ ἐπ ̓ ἐσχάτων τῆς ὀργῆς, quando perstrepentes sonitu; habemus ignem aeternum, scilicet antichristus, cujus typus fuit Antiochus, sine cujus impii esca erunt sempiterna. manu conteretur v. 26. hoc est glorioso Domini Ονομα 6. Ordiemur explicationem ab ovoμatoloyiq. adventu in die novissimo abolebitur 2. Thess. 2, τολογία. Nomen zárov sive: novissimorum, eyyqaqov est in v. 8. Sirac. 7, v. 40: In omnibus sermonibus XVII. 7. illa ipsa, in qua hoc loco usurpatur, significatione. memorare novissima tua, et in aeternum non pecEst autem Graecis ἔσχατον in genere idem quod cabis. c. 28, v. 6: μνήσθητι τὰ ἔσχατα καὶ παῦσαι Hebraeis vel ac dupliciter in scri- x9qaívov. Si mortem, si mundi finem, si extremum pturis accipitur: 1. proprie, 2. metaphorice. judicium, si infernum hominibus duris, reconciliari Proprie 1. Localiter, pro extremitate loci, sic di- nesciis, paratum cogitaveris, odii flammas facile cuntur ἔσχατα τῆς γῆς, ἔσχατα τῆς θαλάσσης, ἔσχατα exstinxeris, perquam enim absurdum est, mortales Twν яagɛμßolшv, quae significatio non est hujus homines iras immortales fovere; c. 39, v. 21: Ne loci. 2. Temporaliter pro extremitate temporis, quo des in tristitiam cor tuum, repelle eam memor sensu iterum dupliciter accipitur: 1. particulariter novissimorum μvnoteìs τà čozara, id est noli diuac secundum quid pro fine seu novissimo alicujus tius ac gravius, quam par est, mortuum lugere, gentis, populi ac hominis in particulari. Genes. 49, quia omnibus tandem mors ac post mortem judicium v. 1: Congregamini, ut annuntiem, quae ventura statutum. Ex N. T. huc referenda dicta, in quibus sunt vobis, in' loɣátov tāv iμegur, in novissimis tempus secundi adventus Christi ad judicium dicitur diebus, non sub finem mundi demum, sed toto fozáτn utoa Johan. 6, v. 39. 40. 44. 54. c. 11, durationis politiae Judaicae tempore usque ad ejus v. 24. c. 12, v. 48. zaigòs čoxaros 1. Petr. 1, v. 5. excidium. Deut. 4, v. 30: Quando te invenient ac tuba Dei, quae in novissimo die sonabit, vocatur omnia verba ista, in toyárov nμegor, novissimo Poyáry oákny§ 1. Cor. 15, v. 52. Metaphorice per |