aber wer auf ein solches gestützt das jugendwerk Ciceros damit vergleicht, dem wird es unschwer gelingen an manchen stellen zu zeigen und andere zu überzeugen quid distent aera lupinis. MÜNCHEN.

ADOLF RÖMER.

114.

ZU STATIUS THEBAIS.

In der schilderung der gegen Theben sich waffnenden und ihre scharen versammelnden helden bei Statius lesen die neueren hgg. Theb. IV 94 patriae ciet agmina gentis fulmineus Tydeus, iam laetus et integer artus. eine variante ist nicht angegeben, auch die lesart sonst nicht bemängelt. anstosz aber erregt integer artus. freilich wird man bemerken, dasz die stelle auch sonst etwas nachlässig gearbeitet ist, besonders dasz das nachfolgende gleichnis schlecht gewählt oder wenigstens schief ist: der jugendkräftige Tydeus verglichen mit der aus dem winterschlaf erwachten, durch häutung neu gestärkten schlange. aber deswegen darf man sich den anstosz in artus nicht gefallen lassen, denn der ist entschieden vorhanden. erstens weil artus fast nur im plural vorkommt, wie bei Homer Tuîa, und weil gerade hier der plural durch den sinn verlangt wird; auch die beiden einzigen stellen, wo artus im singular vorkommt, Val. Fl. IV 310 qua primo cervix committitur artu, und Lucan VI 754 tunc omnis palpitat artus, können den singular für unsere stelle nicht rechtfertigen. wollte man aber ferner auch zugeben dasz artus wie öfter im sinne von membra gebraucht sei, so ist doch der ausdruck zweitens zu allgemein und darum zu schwach: denn es handelt sich hier nicht allein um körperkraft. eben dieses und dazu die bei Statius sehr häufige verbindung der adjectiva mit genetiv scheint mir gegen die auffassung von artus als acc. plur. zu sprechen. die verbesserung erscheint leicht: zunächst liegt artis kriegskunde, übung'; doch scheint auch dieser ausdruck nicht kräftig genug. dann wäre mit beziehung auf das attribut der schlange im gleichnis (liber senio et squalentibus annis exutus) an aevi zu denken, welches die dichter oft bei integer haben (Verg. Aen. IX 255. Ov. met. IX 441. Statius silv. V 2, 63. Theb. II 638). doch möchte ich noch lieber au si vorschlagen, mit beziehung auf die bekannte heldenthat des Tydeus gegen die ihn aus dem hinterhalt überfallenden Thebaner (Il. € 384 ff. uö.). auch Statius schildert dies ausführlich II 480-742, so dasz eine zurückweisung darauf nicht nur ganz natürlich ist, sondern auch den heldenmut des Tydeus am kräftigsten hervorhebt. der genetivus relationis findet sich recht oft in causaler bedeutung, so auch hier: 'durch seine heldenthat fühlte sich Tydeus kräftig.' ähnlich Silius XIII 214 (Virrius) turbidus ausi incauto fervore eruperat.

STENDAL.

OTTO ERDMANN.

(88.)

EMENDATIONES PETRONII SATIRARUM.
(vide supra p. 629-634.)

c. 38. Garrulus conviva, ex quo Encolpios de muliere Trimalchionis sciscitatus erat, non in hac fabula consistit, sed de familia, de divitiis domini cenae uno tenore confabulatus postremo ad conlibertum Trimalchionis modo inopem, sed thesauro invento divitem factum delabitur. sic pergit: ego nemini invideo, si quid deus dedit. est tamen sub alapa et non vult sibi male. cum de libertino sermo sit, fieri non potest quin de alapa symbolo manumissionis vindicta factae cogitemus. notus autem est locus Taciteus ann. XIII 27 quin et manumittendi duas species institutas, ut relinqueretur paenitentiae aut novo beneficio locus: quos vindicta patronus non liberaverit, velut vinculo servitutis attineri. quem locum falso quidem Burmannus sic ad nostrum adhibuit, ut libertum illum potuisse ad servitutem revocari diceret, sed haec sane verbis est tamen sub alapa subest sententia, nondum plane ac rite illum manumissum i. e. nondum civitatem simul cum libertate adeptum esse atque id ut sibi contingat timere. id sibi velle elocutionem istam perspectum habebit, qui sub alapa i. q. sub imperio alapae esse viderit (cf. Horatii illud adhuc sub iudice lis est, Liv. XXIV 25 sub aliena invidia regnare, Plancus ap. Cic. epist. X 23, 2 sub manu, Liv. XLIII 10 sub ictu esse, Colum. I 2 sub hoc metu) vel, ut rem ipsam symbolo substituam, sub imperio domini, penes quem est manumissio. quam interpretationem elocutionis proverbialis ne quis iusto violentiorem existimet non timeo, sed concedo etiam de veris plagis, quas parasiti patiebantur, cogitari posse. utut vero de alapae commemoratione statuis, certe condicionem libertini minuit, atque ob id ipsum, quomodo cum eis quae sequuntur sic ut extant iungi possit, non video. hic enim sine dubio, ut vernacula lingua loquar, sententiarum nexus est: 'das war früher ein armer schlucker. aber nun soll er einen schatz gefunden haben und auf einmal reich geworden sein. in gottes namen, ich beneide ihn nicht. er ist ja doch von den launen seines patrons abhängig. dabei aber läszt er sich freilich nichts abgehen.' iam igitur coniunctioni et locus nullus est: nam etsi quidem saepenumero eam vi adversativa indutam esse non ignoro, hic certe non ea est, ut vim particulae tamen, quominus aeque ad posterius atque ad prius colon enuntiati referri possit, prohibeat. itaque cum alterum ab altero

9 qui iustam ac legitimam manumissionem non assecuti erant, re ipsa quidem liberi fiebant, sed non ex iure Quiritium, neque etiam in civitatem perveniebant, sed lege Iunia Norbana lata a. 772 Latini Iuniani appellabantur: v. Beckeri antiq. Rom. II 1 p. 71. poterant autem qui sola voluntate dominorum manumissi erant, denuo vindicta manumitti, neque aliud quicquam nisi eam iterationem spectat paenitentia loci Tacitei: cf. Beckerum 1. 1.

Jahrbücher für class. philol. 1879 hft. 12.

53

enuntiato disiungi necesse sit, quo sententia quam modo exposui evadat, sic legendum censeo: est tamen sub alapa, sed non vult sibi male. ceterum iam non eget hic locus coniecturis, quales sunt Iacobsii vulpecula, alius v. d. nescio cuius sub allaga i. e. úπ'àλλayî, altera ut pleraeque Iacobsii temeraria, altera certe otiosa et intellectu haud facilior scriptura tradita.

c. 43. Incidit super cenam mentio de funere Chrysanthi. quam indignans Phileros ubi verbis vivorum meminerimus interrupit, statim ipse, quae fere est rudis ingenii inconstantia, in molestam rem deflectit orationem, cuius haec sunt extrema verba: et quot putas illum annos secum tulisse? septuaginta et supra. sed corneolus fuit, aetatem bene ferebat, niger tanquam corvus. noveram hominem olim oliorum et adhuc salax erat. non mehercules illum puto in domo canem reliquisse. immo etiam puellarius erat, omnis minervae homo. nec improbo; hoc solum enim secum tulit. sunt qui nihil in sermone plebeio reddendo Petronio non licuisse statuere videantur et quidquid infimo cuique homini forte in buccam venerit, illum expressisse sibi persuadeant. ego vero Buechelerum (p. X praefationis) secutus multo praestantiorem scriptorem Petronium existimo, quam ut tam humilem artem eum exercuisse putem. hoc autem loco tantum abest ut Petronianum agnoscam olim oliorum, quod Orellius (lectiones Petronianae, Turici 1836, p. 5) praeter nummorum nummos c. 37 Francogallorum 'à la fin des fins' comparans tuebatur, vel olim olimorum, quod Weblius p. 17 emendabat, ut omnino dici sic unquam potuisse negem, cum similis flexionis ne apud comicos quidem scriptores exemplum quod sciam extet ullum. 10 iure igitur omnes fere docti locum corruptum esse iudicaverunt; sed quascunque ipsi effuderunt coniecturas, vitium non sanarunt. nam ne de verbis ab Oriolio mire confictis olimolierum (i. e. mulieres subodorantem) aut molimolierum (i. e. mulierum molitorem) dicam, sive mulicrarium et mulierosum Schefferi et Heinsii, sive molliorem Antonii, molitorem Reiskii, odiosum Iacobsii respicis, nulla ex illis coniecturis ea est, quin aut a codicis vestigiis nimium recedat aut convenientia significationis aut certe usu linguae latinae destituatur. neque etiam Buechelerus, cum verbum obscenum salacitati adfine quaerendum duceret et de coleorum nomine cogitaret, invenit in quo acquiesceret. alia mihi insistenda videbatur ratio emendandi loci, cum non inter se contraria esse adverbia olim et adhuc, sed idem tempus significare idque accuratius denotandum esse mihi persuaderem. itaque oliorum falsa dittographia ortum esse, annorum autem adiecto numero longius provectam aetatem indicante in genuina scriptura fuisse suspicor, ut Chrysanthum iam senem novisse sese atque etiam tum illum salacem fuisse Phileros dicat.

Verba omnis Minervae homo male Schefferus interpretatus est:

10 quod c. 58, ubi cod. H mali isto exhibet, Schefferus malisto i. e. maximo a μáλicтoc suspicabatur, ob eandem causam reiciendum est et iure Buechelerus Munckeri recepit emendationem maiesto.

'qui cum quavis virgine rem habere studet'. sine dubio vox minervac (sic enim cum Buechelero scribendum est) eadem notione tralaticia qua pingui vel crassa minerva dicta est et referenda, ni fallor, ad varias rei veneriae rationes seu figuras. cf. c. 68 idem sutor est, idem cocus, idem pistor, omnis musae mancipium.

cum

c. 58. Hermeros, unus ex conlibertis Trimalchionis, Ascylton effuse ridentem animadvertisset eoque risu dominum suum despectui haberi sensisset, convitia in eum cumulat aliud super aliud. iam Giton ipse quoque risum diu compressum effundit, nec mora in hunc vel acerbioribus maledictis invehitur Hermeros. postremo urgere eum studet tribus propositis aenigmatis his: ecce qui de nobis 'longe venio, late venio. solve me.' dicam tibi, qui de nobis currit et de loco non movetur; qui de nobis crescit et minor fit. curris, stupes, satagis, tanquam mus in matella.' priora verba pessime olim sic legebantur: ecce quidem nobis longe nemo, late venio, dum utrobique venio in codice exaratum esse compertum est et Buechelerus etiam primo loco qui de nobis restituit. quod autem puerorum nostratium de lana glomerata aenigma confert 'breit komm ich aufs dach, lang wieder herunter: rathe mich', recte quidem solve me interpretatur verbis vernaculis, sed ut eadem sententia in exilibus verbis Hermerotis sit, fieri qui potest? de hoc aenigmate quid ego sentiam, dicam postquam de extremis verbis egero, in quibus curris sanum non esse Buechelerus cognovit. nec tamen ipsi ut verum inveniret contigit. nam quod dubitanter muttis vel minurris coniecit, quid huic loco cum voce avicularum? neque etiam muttis minus longe a codicis scriptura recedit quam munis, quod nescio an hanc ipsam ob causam legendum non proposuerit, cum ceteroquin illud verbum murium vocem denotans ad sententiam bene quadret. missis igitur his coniecturis vide ne forte cucurris Petronius scripserit, ut risus effrenatus atque indecens Gitonis cum sono galli gallinacei comparetur. qua in comparatione per se non inepta eo minus offendes, si in paronomasia, quae inter verba currit et cucurris intercedit, aenigmatis alterius acumen consistere posse videris. nempe enim cucurrit Giton et de loco non movetur. quod autem idem crescere et minor fieri dicitur, nam de Gitone omnia dicta esse consentaneum censeo, id ipsum quoque illa comparatione explicari velim. nam cum ingentem risum edit ac nimium se effert, inflat se tanquam gallus cucurriens, simul autem, quod ambages propositas solvere non potest neque habet quod contra dicat vel faciat, obstupefactus instar muris in matella satagentis hominem nullius acuminis et abiecti animi se praebet itaque crescit et minor fit. primum autem aenigma fortasse hoc sensu in Gitonem dictum est, longe lateque eum peregrinari (cf. c. 57 larifuga nescio quis nocturnus, quae quidem verba de Ascylto dicta simul nimirum de Gitone valent) et quomodo angustiis se solvat nescire. in his ambiguis explicandis post sagaciorum virorum irritos labores mihi omnia prospere successisse non ausim affirmare, sed satis habeo, si aliquid veri in eis quae exposui inesse concedatur.

unum addere libet, quod emendationi et interpretationi meae non nihil momenti afferre videatur. parem enim atque Hermeros mea sententia in Gitonem ingessit cavillationem Trimalchio initio capitis sequentis illi ipsi reddit, cum dicit: et tu cum esses capo, cocococo (i. e. faciebas), atque cor non habebas, cui tamen sententiae propter caponis nomen galli loco positum obsceni nescio quid inspersum est. c. 72. Mentione testamenti mortisque facta flere coeperat Trimalchio ac tota cum eo familia, tanquam in funus rogata, cum luctum discussit cohortatio Trimalchionis, ut vivere meminissent et balnea peterent. tum Encolpios respiciens ad Ascylton 'quid cogitas?' inquit 'ego enim si videro balneum, statim expirabo.' 'assentemur' ait ille et dum illi balneum petunt, nos in turba exeamus.' haec cum legerem neque cuiquam offensioni fuisse viderem, nisi quod in margine codicis al. absentemur esset, vox Petronii aetate inaudita atque etiam tribus vel quattuor saeculis post et genere et notione diversa, mirabar et emendabam assectemur. nam posteaquam Habinnas Trimalchionem et illum ceteri convivae subsequi coeperunt, iam Ascylti sociorumque eius non erat assentari, sed id agebatur, utrum ipsi quoque lavatum irent an fugerent. eandem coniecturam cum editionem minorem Buecheleri nactus ab hoc in ipsum contextum verborum receptum cognoscerem, gaudebam simulque hunc cum viro de Petronii reliquiis meritissimo consensum non reticenti mihi veniam fore sperabam.

c. 80. Alio ex loco, qui ubi fuerit ne suspicari quidem licet, huc delati sunt versus bi quattuor:

grex agit in scaena mimum: pater ille vocatur,

filius hic, nomen divitis ille tenet.

mox ubi ridendas inclusit pagina partes,

vera redit facies, adsimulata" perit.

de sententia controversia nulla est, sed cum Buechelero in voce pagina haereo. quam etiamsi ad Martialis epigr. I 5 lasciva est nobis pagina, vita proba maxime respiciens fabulam ipsam valere statuas, tamen ne fabula quidem ridendas includere partes dici potest eo quo hic opus est sensu, dico post actam fabulam. quam sententiam ne Buechelerus quidem assecutus esse mihi videtur, cum machina coniceret et pegma scaenicum esse vellet. cogitavit, ni fallor, vir doctissimus de personis, figmentis, vestimentis exutis et inclusis, sed huic usui non pegma vel alia machina scaenica, sed armarium inservit. quid autem si pergula, emendationem videlicet facillimam, legas? optima enim iam evadit sententia, comoedum pauperem, ubi de scaena domum redierit in pergulam suam, veram recipere faciem. de pergula cf. c. 74 sed hic, qui in pergula natus est, aedes non somniatur. 12

11 dissimulata in codd. adsimulata, Douzae coniecturam, in ed. min. Buechelerus sua emendatione dum simulata mutavit. 12 omisit hunc locum Marquardtius antiq. Rom. V 1 p. 93, ubi de illa voce agit.