og þegna og æfinlegan skatt". Þenna svardaga sóru Íslendíngar með fullu frelsi, og gjörðu þeir það hvorki skilmálalaust nè óskorað. Í sáttmála þeim, sem hér um var gjör, áskildu þeir sér að vera lausir við allan trúnað við konúng, ef hann ryfi skilmála þá, er hann hafði undir gengizt; en skilmálar þeir, er Íslendíngar settu konúngi, vóru um rétt Íslendínga í Noregi, um aðflutnínga til landsins og um stjórnarskipun landsins og þegnskyldu þess við konúng. Íslendíngar játuðu konúngi trúnaði og að gjalda skatt, en höfðíngjarnir, sem haldið höfðu goðorðin að erfðum ok skipað öllum allsherjarmálum á alþíngi, gáfu nú upp ríki sitt í hendr konúngi einum, þó með þeim skildaga, að niðjar þeirra, er að fornu höfðu haldið goðorðin, skyldi aptr þiggja ríki sitt í lèn af konúngi og skyldi þeir ávallt vera sýslumenn hans; landið skyldi halda íslenzkum lögum,,,sem lögbók vottar"; jarl skyldi vera yfir landinu; engar skyldu vera utanstefníngar,,utan þeir menn, sem dæmdir verða á alþíngi burt af landinu".

Menn sjá af þessu, að lög og landsréttr átti að standa óhaggað, að því einu fráskildu, að goðorðin vóru gefin upp í hendr konúngi einum. Konúngr hafði útboð, þó ekki úr landi, dómsboð, og valdstjórnarboð (þarmeð talin verzlunarmálefni að nokkru leyti), en þessa valds varð hann að neyta eptir landslögum, og þeir einir skyldu reka konúngserindi í þessum málum, er niðjar vóru hinna fornu höfðíngja, er goðorðin höfðu upp gefið, svo um þá má öllu fremr segja, þeir sátu skör lægra en feðr þeirra, en var ekki alveg hrundið úr stjórnarsessi sínum. Alþíngi helt sama valdi og fyr, þó dómnefna væri önnur, og skattr sá, er bændr guldu konúngi, kom í stað reiðu þeirrar, og fyrir kvaðir þær, er menn að fornu guldu goðorðsmönnunum.

Sambandið milli Noregs og Íslands er því eingöngu

í því fólgið, að bæði löndin hafa aðeins einn konúng; Ísland heyrði til Noregs veldi eðr Noregs konúngs ríki, en skattland Noregs sjálfs gat það aldrei heitið. Þó verðr það ekki varið, að Noregs konúngar héldu ekki sáttmálann í öllum greinum: það fórst fyrir að jarl væri skipaðr yfir landið. Konúngr skipaði opt og einatt öðrum í sýslur í landinu en þeim, sem niðjar vóru hinna fornu goðorðsmanna. Einu sinni (árið 1286) bauð konúngr her út af landinu o. sv. fr.; þrátt fyrir þenna ágang konúngs var þó sjálfsforræði landsins viðrkennt. Við hver konúngaskipti var konúngi svarin hollusta að beiðni hans, og síðar meir sóru menn eiðinn með því skilyrði, að gamli sáttmáli væri haldinn; einu sinni er eiðsins synjað, þar til er vissa fengist fyrir því að gamli sáttmáli yrði haldinn (þannig árið 1319). Umræðurnar á alþíngi um Hákonarbók, Jónsbók og ymsar rèttarbætr, sýna, að alþíngi hafði gilt atkvæði í allri löggjöf nú sem fyr; skýlaus lagastafr beggja lögbóka, sem og fjöldi af málsóknum, sýnir það og, að alþíngi hafði ekki minna vald í dómsmálum en í löggjafarmálum; í löggjöf mátti alþíngi jafnt sem konúngr bera upp lög, í dómsmálum mátti að síðustu skjóta málinu undir konúng sjálfan, en þó því að eins, að allir dómsmenn væri ósamþykkir lögmanni í málinu, en hvergi kemr það til orða, að norrænir embættismenn eða norræn þíng hlutist til um lög eða dómsmál á Íslandi.

Árið 1380 kom Noregr ásamt Íslandi í samband við Danmörku. Það látum vèr ósagt, hvort það er rètt sem Suhm segir, sagnaritari Dana, að Margrètu drotníngu hafi verið svarinn hollustu eiðr sèr á Íslandi, þegar hún á móti réttum konúngs erfðum var kjörin til ríkis í Noregi 1388, en hitt er víst, að ríki hennar á Íslandi var ekki meira en konúngdóminum bar að fornu fari, og tilraun

hennar að leggja skatt á landið fórst fyrir, því landsmenn risu upp á móti því. Víst er og það, að þegar Eiríki konúngi af Pommern var svarin hollusta, þá var landinu skýlaust áskilið forn lög og landsréttindi (1419 og 1437), og löngu síðar vóru hin fornu einkaréttindi landsins viðrkend, og grein þar að lútandi var skotið inn í veitíngarbréf allra embættismanna á landinu. Alþíngi skýrskotaði opt og einatt til gamla sáttmála og krafðist að hans væri vandlega gætt í öllum greinum (t. d. árin 1520, 1588, 1649). Enn sjáum vèr, að í löggjafarefnum var konúngr og alþíngi samvinnandi, og jafnvel eptir að Kristján hinn þriði hafði í handfestíngu sinni, á móti öllum rétti, lýst því yfir, að Noregr skyldi vera innlimaðr Danmörku (1537), þá hélt þó Ísland enn landsrétti sínum í þeirri grein. Kirkjuordinanzia Kristjáns þriðja (2. Sept. 1537) varð fyrst að ná samþykki alþíngis, áðr hún gæti orðið að lögum, og var hún jafnvel samþykt sèr í lagi fyrir hvort biskupsdæmi (árið 1541 fyrir Skálholt, en 1551 fyrir Hóla).

Að vísu er það satt, að löggjafar vald alþíngis í alsherjar lögum þeim og tilskipunum, er einnig skyldu verða lög á Íslandi, dofnaði smámsaman, svo konúngr lagði að síðustu lögin fyrir alþíngi einúngis til þíngbirtíngar, en þó þótti sjálfsagt, að þessa væri gætt, og að örfáum dæmum fráskildum, þá var þessa og gætt, og enginn vefengdi, að alþíngi ætti í raun og veru löggjafar vald í íslenzkum málum. þó bar svo við einu sinni, að konúngsbrèfi var laumað inn í landið, er bauð að fornar norskar réttarbætr yrði að lögum á Íslandi (1508), en þetta konúngsbrèf var og kallað réttarspillir af alþýðu manna, og löngu síðar risu menn enn við honum, og var hann loks með konúngs br. 15. Mai 1711 lýstr ólög að vera og með öllu ónýttr. Enginn efi getr og á því

leikið, að landið hafði fullan skattreiðslu rètt; konúngar beiða landsmenn um skattgjald, og ber við, að konúngr hættir við svo búið, af því honum er synjað; skattar þeir sem undir er gengizt í Danmörku og Noregi eru Íslandi óviðriðnir. Í dómsmálum var að vísu settr yfirdómr á Íslandi sjálfu 1563, og endrnýjaðr 1593, og skyldi þaðan skjóta málum til konúngs og ríkisráðs Dana, en í þessu mátti þó ekki heita, að sjálfr lagastafrinn í fornum landsrètti væri brotinn, því til forna átti konúngr „með beztu manna ráði“, að skera úr þeim málum, er undir hann vóru borin. Hirðstjóri var settr yfir landið, en hann var háðr konúngi sjálfum. Í valdstjórn og dómsmálum var Ísland í engu háð dönskum eða norskum embættismönnum eða dómum, en með því að konúngr hafði aðsetr í Danmörku, og Danir vóru honum handgengnastir, þá leiddi þar af, að konúngr kveddi helzt danska menn til dóms og ráðuneytis í íslenzkum málum. Úr því verðr ekki mikið gert, þótt menn flytti mál sín fyrir konúngi á íslenzku og dönsku, og stundum á lágþýzku, því hver hafði það mál við, sem honum var tamast, en innanlands var bæði lagamálið og dómsmálið íslenzkt. Eptir að Ísland kom undir Danakonúnga helt landið þannig samt fornu frelsi sínu í öllum aðalgreinum, þó landið smámsaman þokaðist nær dönskunni. Íslendíngar sóttu lærdóm sinn til háskólans í Kaupmannahöfn, því þar vóru mörg hlunnindi veitt fátækum bókiðnamönnum íslenzkum, en af þessu hlaut að leiða að menn urðu dönskunni æ innlífaðri.

Alveldis stjórnin, sem í Danmörku var leidd í lög 1660, hafði einkennileg áhrif á Ísland. Í Danmörku varð tvenn breyting: áðr var Danmörk kjörríki, en nú varð hún arfaríki, og enn fremr varð nú óskorað alveldi úr hinu fyrra takmarkaða einveldi. Hinnar fyrri breyt

íngar gætti ekki á Íslandi eða í Noregi, því þar höfðu um langan aldr verið konúngserfðir, en um hina síðari breytingu var öðru máli að gegna. Bæði í Noregi og á Íslandi otuðu menn því arfhyllíngunni fram, en að baki hennar stóð alveldið, en þó hepnaðist ekki þetta bragð alveg á Íslandi; fyrst var krafið eiðsins að eins, og þegar nú höfuðsmaðr, er taka átti við eiðnum, ekki kom í tæka tíð til alþíngis, kvað alþíngi það upp, sem von var, að konúngserfðir í lögbók Íslendínga vísaði á það, hver konúngr skyldi vera, og væri þeir áðr undir þau lög svarnir. Það er og eptirtektar vert, að sama þíngið lýsti því þá yfir um leið, að þeir kváðust alráðnir í, að halda sig eptir fornu Íslendínga samþykt, og einkum í því, að innlendir einir væri settir í embætti. Eptir þínglausnir kom höfuðsmaðr, var þíngmönnum þá stefnt saman í Kópavogi, og sóru þeir arfahyllíngareiðinn hiklaust; en er það var búið, vóru þíngmenn beðnir að rita undir skjal eitt, er höfuðsmaðr hafði meðferðis, og játast undir alveldi; og var þeim sagt, að þeir skyldi afsala konúngi frelsi og forn einkaréttindi. þá fóru að renna tvær grímur á flesta, og vildu ekki undirskrifa. En er höfuðsmaðr lýsti því berlega yfir, að þetta væri eingöngu gert fyrir siðasakir, og væri alls ekki í ráði að breyta neinu um landsins hag, hvorki um landslög nè skipun, og kvað hann það óhætt vera að trúa konúngi, þá lètu fundarmenn loks til leiðast, og rituðu undir skjalið, en þó með þeim skýlausum skildaga, að þeir kváðust vænta, að konúngr mundi efna öll sín heit, er höfuðsmaðr hafði lofað af konúngs hálfu; en þetta skjal var þó aldrei ritað inn í alþíngisbókina. Konúngalögin, er bygð vóru á arfhyllíngunni í Danmörku og hinum löndunum, vóru heldr aldrei birt á Íslandi, nè